احترام و لزوم یادگیری آن به قلم ناصر خضریان

احترام نوعى رفتار و عملکرد مثبت اشخاص نسبت به انسان و یا اشیاء حسى و یا مجازى است.در واقع احترام راهکاری براى بروز شخصیت درونی خویش به صورت خوب و مهربانانه به دیگران است. مى توان گفت ارزشهاى اخلاقى هیچکس بدون ابراز احترام تکمیل نمى شود. احترام یک هنجار اجتماعى است که هرگاه فردى خود را ملزم به آن بداند از دیگران نیز همان توقع را دارد. هر چند اظهار احترام در فرهنگهاى مختلف شباهتهاى زیادى با هم دارند اما هر  فرهنگ کنش و واکنشِ خاص خود را در تبادل احترام به یکدیگر و یا نسبت به اشیاء داراست. براى اینکه بتوان احترام به شخصى یا چیزى قائل شد باید دست کم یکی از دوافع دینى، فرهنگى، غریزى و یا احتیاج شخصى وجود داشته باشد. در احترام گذارى دینى و سنتى گاهى احترام گذارنده بدون اندیشه و بدون در نظر گرفتن کیفیت احترام گیرنده یا بهتر بگویم چشم بسته احترام مى گذارد. این گونه احترام تجویزى و بدون ریشه بوده و فرد احترام گیرنده مى تواند از آن براى رفاه شخصى خود و کسب منزلت در مجتمع سود ببرد. 

انواع احترام :  

احترام ترس: به دلیل کم شخصیتى و یا احتیاج مبرم و یا ناچاری  ترس زیادی از قدرتِ فرادست در شخص ایجاد  شده و او را وادار به احترام می کند. این گونه احترام می تواند جبری و یا از روی نادانى باشد و بسیار ناپایدار است. گاهی برای رفع خطر و یا به دست آوردن حمایت نیز به کار می رود. به هر حال احترامِ از روی ترس از فرادست یک هیولا و از فرودست یک بزدل مى سازد که بسیار ناخوشایند است.

منفعتى: نوع دیگرى از احترام ناپایدار و نازیبا احترام منفعتى یا نفعى است که براى سودجوئی از  طرف مقابل به کار برده میشود. این خصلت  در برخى از جانداران نیز مشاهده می شود.

متبادل:  بهترین گونه و یا نوع احترام است که براى تبادل احترام متقابل و بدون نظرداشت مادى و یا مالى به کار مى رود. این احترام شامل احترام به ارزشهای ملی و معنوی کشورها و ملتها نیز می شود. در احترام متبادل از فرادست یک موجود محترم  و از فرودست یک هوادار یا مرید می سازد که برای هر دو بسیار خوشایند است.

چهار نمونه از کاربردها یا عملکردهائى که  به صورت مسؤلیت آنها را انجام مى دهیم. انجام این مسؤلیت ها هرچند درست و خوب باشند احترام به حساب نمى آیند به این دلیل که اینها اغلباً رعایت محض یا رعایت اجبارى بوده حتى اگر آگاهانه و آزادانه به آنها عمل کنیم:

اجتماعى: مسؤلیت در قبال خانوا ده، پدر، مادر، زنان، کودکان، بزرگسالان، معلولین، و قوانین و آداب و رسوم جامعه.

دینى: در برابر خداوند و بزرگان دین.

جغرافیایى: که شامل حفاظت و استفاده بهینه از  همه منابع طبیعى مانند جنگلها، مراتع، سواحل، جانوران، گیاهان و غیره است.

سیاسی: مسؤلیاتى کهاحترام گونه براى مقامات کشورى و بین المللى قائل مى شویم. مسؤلیاتى کهاحترام گونه براى مرز بندیهاى بین کشورها قائل مى شویم. قبول داشتن و عمل کردن به تعهدات و قراردادهاى بین المللى.

رعایتها: رعایت حال بیماران، معلولین، سالخوردگان، کودکان، زنان باردار، و امثال آن احترام شمرده نمیشود بلکه وظیفه عمومى به شمار مى رود که خاص و عام و یا بزرگسال و خردسال و یا سیاه و سفید نمى شناسد.

احترام را باید از خودمان و براى شخص خودمان شروع کرده و به دیگران گسترش دهیم مانند پوشیدن لباس متناسب با فرهنگ، رعایت نظافت شخصى و محیطى، زمانبدى درست براى شغل و خانواده، استراحت کافى جسمى و روانى خودمان و‌مشارکت در امور فرهنگی و  اجتماعی. یکی از پایه های اساسى در تداوم احترام گذاردن و حتی احترام گرفتن اعتماد به نفس است . برخورد ناشایست یک فرد یا افراد بیانگر عملکرد گروهى آن اجتماع نیست و حتی اگر مورد بی لطفیى شخص یا اشخاصی قرار بگیریم در صورتى که توهین به ما نباشد بایستى به احترام گذاشتن ادامه بدهیم.

یکی از مهتمرین واجبات والدین در قبال فرزندانشان آموزش دادن درست در احترام گذاردن و احترام گرفتن است. برای رسیدن به نتیجه مطلوب بایستی همیشه گفتارمان از گذشته و از نیاکانمان مثبت و نگرشمان به حال و آینده خوش بینانه باشد تابتوانیم از یک سو قدردانی و امید و از سوى دیگر احترام را در وجود فرزندانمان نهادینه کنیم. نکته قابل توجه اینکه هرچند تواضع یا فروتنى شاخه اى از احترام است اما باید حد و مرز آن را نیز به کودکانمان بیاموزیم تا افراد سوجو نتوانند آنها را به اطاعت کورکورانه وادارند.

احترام با توجه کردن عملى مى شود که این خود مستلزم صرف وقت و انرژى است، لذا بنابر اصل کم کوشىى اگر احترام براى بقا و یا براى بهتر زیستن نباشد هیچکس آن را انجام نمى دهد. از آنجائیکه غریزه بقا و بهتر زیستن تمایل به احترام گیرى در انسان و جانداران را به وجود مى آورد لذا با گذاشتن وقت و با قبول بعضى مسؤلیت ها  و با صرف انرژى براى کسب احترام مى کوشند.

احترام میتواند به صورتهای مختلف بروز داده شوند منجمله:

نمایشی یا رفتارى :  که با حرکت اندامهایی از بدن مانند لبخند،حرکات چشم، سر و دستها، بوسه بردست  زدن،  و یا حرکات کل بدن مانند  از جا برخاستن، تعظیم و یا سجود انجام می گیرد.

گفتاری: با به کاربردن واژه هاى محترمانه در زمان صحیح مانند تشکر کردن هنگام تحویل گرفتن یک هدیه. استفاده از کلماتی مانند آقا، جناب، و سرکار به جای شما و کلماتی چون بنده، حقیر، و چاکر به جای من. احترام گفتارى همچنین مى تواند به صورت دعا و یا نیایش به نمایش گذاشته شود.

نوشتاری: احترامیست که بیشتر در کتب دینی و در مراسلات رسمی و مکاتبات دوستى و یا خانوادگی به کار برده می شود.

کردارى: مانند با اصرار حق تقدم دادن در ورور و خروج، یا سر سفره امتناع از شروع به غذا خوردن قبل از طرف مقابل حتی اگر خودش مهمان باشد.

احترام با دوست داشتن فرق مى کند. دوست داشتن یا علاقه فقط از احساس درونى انسان سرچشمه مى گیرد بدون هیچ جبر محیطى .

مهربانى شاخه اى از احترام است که در بعضى از ادیان و برخى از فرهنگها به مثابه ارزش دینى و یا ارزش فرهنگى به شمار مى رود. ارج نهادن به دست آوردها و یا به ارزشهاى معنوى یک شخص و حتى ارج نهادن به کرامت انسان نیز متعادل احترام هستند که با صرف وقت و انرژى به نمایش گذاشته مى شود.

احترام اکتسابى بوده و رابطه مستقیم با بالا رفتن ارزشهاى شخصى دارد. با کسب هر چه بیشتر دانش مهارات و تجربیات ارزشهاى شخصى بالا رفته و هرگاه شخصی بتواند با مثبت نگرى و بدون در نظر گرفتن مادیات، آن را  در خدمت دیگران قرار بدهد به همان مقدار کسب احترام مى کند. یک فرد ثروتمند مى تواند با استخدام خدمتکار و یا به زور براى خود احترام موقت و یا بى اساس ایجاد کند در حالیکه براى مثال با برآورده کردن خواسته هاى اولیه یک کودک مانند غذا دادن، با کودک بازى کردن،  با خوشروئى به مشکلاتش گوش دادن و امثال آن مى توان یک احترام همیشگى و بادوام کسب کرد.  شاید بهترین و محترمانه ترین عملکرد عدم مداخله در کار و زندگی یکدیگر و پرهیز از آزار دیگران باشند. احترام گذاشتن مانند پرتاب توپی است که با برخورد به مانع به سوى پرتاب کننده برمى گردد.

به تکرارِ منظم و پایدارِ یک قاعده مندی اجتماعی عادت گفته مى شود. هرگاه بتوانیم احترام گذاشتن را  به خود عادت دهیم متقابلاً به همان اندازه مورد احترام دیگران نیز قرار خواهیم گرفت. همچنانکه بسیارند کسانی که سالها و یا قرنها بعد از مرگشان با احترام و تقدیر  از نامشان یاد مى بریم.