اهمیت نگهداری زبان و گویش محلّی  و مشکلات نگارشی آن

به نام خداوند جان وخرد                                                  کزین برتراندیشه برنگذرد

 سیلوانا سلمانپور، شاعر اوزی:

ادبیات هر جامعه نمود بارز فرهنگ آن جامعه است که بر پایه ی زبان آن جامعه استوار است. زبان با مقوله ی اندیشه ارتباط مستقیم دارد و در نهایت به هویت انسانها بر می گردد.

ما با زبان با یکدیگر ارتباط برقرار می کنیم، با تبادل احساس و اندیشه شخصیت ها را شکل می بخشیم و به درک متقابل می رسیم، آداب، سنن، رفتار و پندار جمعی را حفظ می کنیم و سرانجام هویت می یابیم و فرهنگ عمومی ما در روان جمعی جامعه نهادینه می شود.

در حفظ این هویت به این باور می رسیم که باید فرهنگ خود را ترویج دهیم، بنابراین نگهداری زبان مهمترین وظیفه و راهکار ما خواهد بود.

مهمترین رکن آموزش و حفظ زبان، خانه و خانواده است و باید به این مهم اهتمام شود که همه ی اعضای جامعه به زبان مادری در خانواده سخن بگویند. 

متأسفانه در دهه های اخیر، بسیاری از خانواده ها از همان ابتدای پرورش فرزندان بدون توجه به زبان های بومی و محلی خود و با توجه به محل سکونت سعی می کنند که به زبان های دیگری با فرزندان خود گفتگو کنند که این امر باعث  دوری نسل های بعدی از هویت اصلی و فرهنگ نیاکان خود می شود. گرچه باید یادآوری کنم که کودکان توانایی یادگیری چندین زبان را همزمان دارند و امکانات گسترده ای نیز برای این کار وجود دارد و در صورت نیاز به ویژه اگر در شهر یا کشور دیگری زندگی می کنند به راحتی می توان زبان آن جامعه را آموزش داد اما کودکان باید زبان مادری را به موازات زبان رسمی بیاموزند که از فرهنگ و هویت اصلی خویش جدا نشوند.

وظیفه ی خطیر پیشگیری از چنین کاری، روشنگری بیش از پیش در مدرسه، رسانه ها، کتاب ها، سخنرانی ها، یادآوری های بجا و به هنگام به خانواده هاست.در این راستا، بزرگترین وظیفه را پس از خانواده و یا حتی به موازات آن، قلم به دستان آن جامعه دارند. به ویژه آفرینندگان آثار ادبی که می توانند با آفرینش  شعر، داستان، رمان و غیره با زبانی ساده و همه فهم نه تنها به ثبت تاریخ و آداب و رسوم و آیین های کهن و … همت بورزند بلکه مهجورترین واژگان را نیز با تلاش خود حفظ و ثبت کنند و به زبان  دگرگون شده امروزی باز گردانند و حیاتی دوباره ببخشند.

گرچه تلاشگران و پدیدآورندگان آثار ارزنده  تاریخی، اجتماعی، ادبی، هنری و غیره نگهبانان فرهنگ و هویت جامعه می باشند، اما شعر و موسیقی به دلیل نفوذ در دل ها و تاثیرگذاری عمیق بر روان آدمی بیشترین و ماندگارترین اثر را در پی دارند.

حال با توجه به این دانسته ها، راهکار آنان به ویژه قلم به دستان لارستان کهن و سراسر شهرها و روستاهای آن که در اینجا مورد نظر ما هستند، چیست و چگونه باید این کار مهم را به انجام برسانند؟

در ابتدا به نظر می رسد که پاسخ بسیار ساده و روشن است: «با نگارش آثارشان به زبان یا گویش بومی». امّا اینجاست که حافظ ارجمند که درد را میشناسد به زیبایی می گوید:

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها   

خط و نظام نگارشی مشخص یک زبان مهمترین ویژگی نگارش است که به دلیل ثبت و ضبط شدن در طول تاریخ و آموزش در مدارس و آموزشگاه ها و وجود آثار علمی، فرهنگی و ادبی و غیره برای تمام خوانندگان هر نوشتاری به آن زبان، آشنا و ملموس و قابل درک است.  گرچه در شیوه ی نگارش بسیاری از زبان های کهن و رسمی نیز مشکلاتی وجود دارد و صرفا به زبان های در خطر محدود نمی شود بلکه زبان هایی همانند فارسی نیز با این مسایل دست و پنجه نرم می کنند، مثلا نبودن «واکه ها» در برخی واژه ها مثل «سمت: به معنی سو و جانب» و «سِمَت»: به معنی پست و مقام یا «و» در نوشتن «خواست و خوار» که این (واو معدوله) در تلفظ «الف» خوانده می شود، مثل «خاست و خار» اما نوشتن این دو گونه، دو معنی متفاوت را نیز در بر می گیرد، که البته دلایل خاص خود را دارند و تلاشی همه جانبه برای حل و فصل آن مورد نیاز است اما مشکل ما فراتر از این هاست.

نداشتن خط و نظام نگارشی مشخص، یکی از مهمترین مشکلات راه قلم به دستان منطقه است که باعث می شود ثبت و ضبط زبان لارستانی و تمام گویش های وابسته به آن، در طول تاریخ سخت و دشوار شود.

از طرفی آثار مکتوب به جا مانده به زبان لارستانی و گویش اوزی بسیار اندک است.

در همین اندک آثار مکتوب، نیز شیوه ی نگارش واحدی به کار نگرفته اند که دست کم معاصران همه به یک نمونه خط مشخص رسیده باشند. در این باره هر یک از نویسندگان بنا بر سلیقه ی خود و بر اساس میزان دسترسی و نوشته های موجود و نیز با استفاده از الفبای فارسی و «واکه ها» کوشیده اند مطالب خود را بنویسند و شمار اندکی نیز با کمک آوانگاری تلاش کرده اند آن را برای خوانندگان آثارشان آسان تر کنند.

اما چنان که گفته شد نبودن «واکه ها» در الفبای فارسی یکی از بزرگترین مشکلات نگارش است ضمن اینکه درگویش های مختلف زبان لارستانی آواهایی وجود دارد که در زبان فارسی نیست یا حتی در میان گویشوران مختلف زبان لارستانی در شهرها و روستاهای مختلف، لهجه و کاربرد آواها متفاوت است.

برای نمونه در گویش لاری واک های به صورت «اُ» (واک های نیمه باز همانند زبان فرانسه) وجود دارد که در گویش اوزی استفاده نمی شود.

یا در گویش خنجی در اکثر موارد حرف «ه» در وسط واژه به صورت کسره

 « ِ» تلفظ میشود اما در گویش اوزی همان «ه» تلفظ می شود.

در پنجاه سال گذشته محققان و نویسندگان نامداری از منطقه و عزیزانی دیگر تحقیقاتی جامع کرده و آثاری ارزنده درباره ی فرهنگ و زبان لارستانی پدید آورده اند و شاعران بومی سرای جنوب کشور به ویژه در سراسر لارستان کهن، مناطق مختلف هرمزگان و اطراف آن و شهرهای دیگر سراسر ایران عزیز و نیز در خارج از کشور به خصوص در کشورهای حاشیه ی خلیج فارس که به این زبان شعر چاپ کرده اند ( البته با اختلاف بسیار در رده های متفاوت علمی، عملی، فکری و …) یا هم اکنون با به کارگیری فناوری نوین پایگاه ها و وبلاگ های فعالی را اداره می کنند، به سرودن شعر یا تأمل در زبان لارستانی توجه دارند.

جز استادان و نویسندگانی که خود گویشور زبان لارستانی اند، استادان دیگری از سراسر ایران نیز در مقالات علمی مهم خود به این زبان پرداخته اند، و نیز زبانشناسان و پژوهشگران بین المللی در مقالاتی علمی این زبان را در خارج از مرزهای ایران شناسانده اند که تلاش همه ی این بزرگواران در خور ستایش و قدردانی است. اما تا آنجا که من اطلاع دارم، و البته با توجه به سکونت نگارنده در خارج از کشور، تا امروز، در زمینه ی نگارش «زبان لارستانی» به طور عام و گویش «اوزی» به طور خاص، کاری جامع و کامل صورت نگرفته است.

چشم امید اهل قلم منطقه به استادان زبانشناسی و آواشناسی است که برای حل مشکل نگارش و دستیابی به یک شیوه ی نگارش واحد، چاره ای بیندیشند.

ما فعالان فرهنگی ادبی، شاعران و نویسندگان اهل اوز هیچ یک زبانشناس نیستیم و تنها با قدرت عشق و مطالعه و پژوهش و تلاش شبانه روزی هر یک به طریقی و البته جدا از هم در حفظ و ثبت زبان و گویش خود تا آنجا که از دستمان برآمده است کوشیده ایم و همواره با این مشکلات جنگیده ایم و متاسفانه هر یک با سلیقه و دانش و بینش خود عمل کرده ایم و نتوانسته ایم در زمینه ی نگارش این زبان ارجمند و کهن به یک راهکار همسان برسیم.

برای نمونه در میان برخی حروف و آواهایی که در نگارش گویشی با آنها روبرو شدم، حرف «الف» بزرگترین مشکل من بود. تلفظ حرف «الف» با هجای بلند و کوتاه و وجود آوایی فیمابین این دو در گویش اوزی که در زبان فارسی معادل ندارد، مثلا واژه « ما، تا» به معنی «من، تو».

این الف کوتاه را با چه واک های باید نشان می دادم تا به تلفظ درست برای دانشجویان زبانشناسی و یا خوانندگان غیر لارستانی نزدیکتر باشد؟ اکثر شاعران و نویسندگان اوزی آن را با «ضمه روی الف» نوشته اند که به نظر من به هیچ وجه در تلفظ این واژه ها آوای ضمه شنیده نمی شود! با به کار گیری ضمه آوای این دو واژه به صورت (مُ و تُ) به گوش خواهد رسید که تلفظ درست و دقیقی نیست.

من برای نشان دادن واژه و آسان کردن خواندن برای خواننده و تلفظ نزدیک تر به آنچه که هست راه دیگری را یافتم: یک الف کوتاه در کنار «الف» گذاشتم. در آوانگاری بین المللی که در چاپ اول سرود دشت زلاوز استفاده کردم، این معادل و دقیقا با همان آوا وجود داشت اما پس از چاپ متوجه شدم که این شیوه ی آوانگاری در ایران متداول نیست! بنابراین برای چاپ دوم با تحقیق و رایزنی با چندین زبانشناس آوانگاری را تغییر دادم و از شیوه ی متداول در ایران استفاده کردم.

این بار با مشکل دیگری روبرو شدم و آن نبودن واک های با آوای «الف کوتاه» بود! بار دیگر به تکاپو افتادم و سرانجام با پیشنهاد دکتر النا مولچانوا، زبانشناس نامدار روسی و رییس بخش زبانهای ایرانی (نه تنها فارسی) از انیستیتوی زبانشناسی در آکادمی علوم روسیه و پژوهشگر علوم روسیه واک های هم آوا برای حل مشکل به صورت قراردادی برگزیدم.

از این گونه مشکلات در نگارش واژه های گویشی به ویژه در حرفهای «الف، و، ه ..» بسیار پیش آمده است که حتما بقیه دوستان نیز با آنها روبرو شده اند و با فکر و سلیقه خود راهی یافته اند. در پیشگفتار کتاب «سرود دشت زلاوز» مفصلتر و با توضیحات بیشتر این مشکلات را با خوانندگان کتابم در میان نهاده ام و باز هم تکرار می کنم که من در این زمینه تخصصی ندارم، تنها با روشن نمودن جزء به جزء مشکلاتی که با آنها روبرو شده ام شاید بتوانم به استادان و متخصصان برای دستیابی به یک نظام نگارشی یکسان در زبان لارستانی کمک کنم.

من سالیان دراز با این مشکلات دست و پنجه نرم کرده ام. با متخصصان و زبانشناسان متعددی در تماس بوده و گفتگو کرده ام، به ویژه به لطف و بزرگواری استاد فرهیخته دکتر محمدباقر وثوقی،  نخستین رییس دانشگاه پیام نور مرکز اوز، با دو تن از دانشجویان دوره ی کارشناسی ارشد و دکترای زبانشناسی منطقه آشنا شدم که در کار کتاب «سرود دشت زلاوز» کمک بسیار کردند و با سپاس فراوان، خود را مدیون لطف این عزیزان می دانم،  ولی همانطور که گفته شد به دلیل اختلاف گویش در مناطق مختلف لارستان به حل مشکل نگارش نرسیده ایم . در تمام دوران طولانی فعالیت ها و نوشتن هایم، چشم به راه بودم که حداقل یک زبانشناس اوزی در جامعه پدیدار گردد که تا هستم مشکلات و نیازهای اهل قلم اوزی را با او در میان گذارم شاید بتوانم راهش را در دستیابی به راهکار نهایی کوتاه کنم، اما تا امروز چنین آرزویی برآورده نشده است. امیدوارم از میان جوانان با استعداد و فرهنگ دوست «اوز» افرادی نیز به این رشته های علمی ادبی که نیاز جامعه «اوزی» می باشد، روی آورند و به زودی نام هایی در فهرست دانشجویان این تخصص ناب منتشر شود.

اکنون که صحبت ما در مورد زبان لارستانی و گویش های گوناگون آن است، لازم می دانم به نکته بسیار مهم دیگری نیز اشاره کنم.

در سالهای اخیر و به ویژه در رسانه های مجازی به جای «زبان لارستانی» که از تاریخی کهن برخوردار است و در کتابها و مستندات علم زبانشناسی سابقه ای طولانی دارد، واژه ی نابجا و نادرست «اچمی»  و مشتقاتی از آن مثل: «اچمستان»، به کار می برند که این نام بسیار تحقیرآمیز است و معلوم نیست چه کسانی و بر اساس چه مستنداتی و با چه انگیزه ای چنین نامگذاری نامطلوبی را انجام داده و یکپارچگی فرهنگی منطقه را به خطر انداخته اند.

من در سالهای اخیر و با توجه به ارتباطات گسترده و دوستی با شماری از زبانشناسان ایرانی و غیر ایرانی در این مورد تحقیق و گفتگو کرده ام، اما همه ی آنها این واژه را بی اساس و وجود چنین نامی برای «زبان لارستانی» را نادرست، نابجا، غیرعلمی و غیرمستند می دانند.

ضمن اینکه «زبان لارستانی» نیز در مطالب و مستندات علمی و تاریخی با نام «زبان لاری» ثبت شده است و نام برده می شود و همگان درست ترین نام این زبان و گویش های مختلف آن را «زبان لاری» می دانند.

بنابراین از مردم فرهنگ دوست منطقه به ویژه جوانان عزیز انتظار می رود که نام درست و تاریخ زبان خود را بدانند، از آن نگهداری کنند و از به کار گیری واژه ی نادرست و تحقیرآمیز «اچمی» و نشر آن در هر جا و به هر صورتی خودداری نمایند.

به امید آنکه بتوانیم نسل جوان این مرز و بوم را از اهمیت فراوان حفظ زبان های بومی محلی بیش از پیش آگاه سازیم و به آنها کمک کنیم تا با استفاده از سعادت حضور در ایران و دسترسی به منابع و مراجع معتبر، آثاری ارزنده پدید آورند و راه گشای آیندگان باشند.  

منبع: فصل نامه«با» پیام دانش اوزشماره ۹