اوز از گذشته تاکنون

نویسنده: محمد ربیع خضری

شهر اوز در ۲۷ درجه و ۴۵ دقیقه عرض جغرافیایی و ۵۴ درجه طول جغرافیایی نصف النهار گرینویچ با ارتفاع ۱۰۵۰ متر از سطح دریا، بلندترین شهر و آبادی در شهرستان های: لارستان، خنج و گراش واقع است که در ۴۰ کیلومتری شمال غربی شهر لار و ۳۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شیراز واقع گردیده است. اوز در جلگه ای کم عرض در میان دو رشته کوه موازی با هم از دنباله رشته کوه های زاگرس جنوبی قرار گرفته است.

دریاچه هیرم

دریاچه یا تالاب هیرم در ۳۶ کیلومتری شمال شهر اوز در کنار جاده اوز- جویم- بنارویه و جهرم در جوار روستای هیرم واقع شده است، دارای ۱۷ کیلومترمربع وسعت و به عمق متوسط آن سه متر است. هر ساله میزبان پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی از کشورهای همسایه شمالی است.

به طور متوسط ۴۰۰۰ قطعه پرنده مانند: حواصیل، لکلک، فلامینگو، درنا، کاکائی، انجلیک، اردک و مرغابی شاسلیم در دریاچه هیرم حضور می یابند.

در شمال دریاچه هیرم چشمه آب گرمی وجود دارد که در درمان امراض جلدی بسیار مؤثر است. جنس آب کلروه می باشد. این دریاچه علاوه بر حوضچه آبریز وسیع خود در فصل بارندگی از آب دائمی برخوردار است.

وجود مساجد در اوز که بر اساس نوع آب و هوایی گرم و خشک احداث می شده توسط معماران محلی که تجربه کافی داشتند ساخته می شد. صحن این مساجد بستگی به نوع وسعت آن دارد. یعنی اینکه دارای چند ستون و طاق های مدور و سقف بلند برای خنک بودن و در اطراف آن دروازه ها و پنجره هایی در نظر می گرفتند.

گچ بری و رنگ آمیزی و وجود شبستان زمستانه سبب شده بود، وضعیتی مطلوب برای نمازگزاران رقم بزند.

از نظر تقسیمات کشوری آب و هوایی از جمله مناطق گرم و خشک با متوسط بارندگی ۱۸۰ – ۲۰۰ میلیمتر در سال است که بیشتر تحت تأثیر هوای مدیترانه ای در فصول پاییز و زمستان است. حداکثر دما ۴۶ – ۴۸ درجه مربوط به ماه های تیر و مرداد و حداقل دما صفر درجه به ماه های آذر و دی می باشد. اوز نیز که بمانند بخشی بزرگ از ایران کم آبی و بارش های نامنظم سالانه موجب اثرات منفی در زمینه های مختلف، اهالی را بر آن داشت تا از دیرباز با ایجاد سد و بندها و فاریاب به عنوان یکی از اصولیترین روش به مقابله با بلای خشکسالی برآیند. این عناصر نهتنها یکی از منابع مهم تأمین آب غیر شرب مردم در گذشته محسوب می شده بلکه در زمینه کشاورزی و دامپروری نیز نقش مهمی بر عهده داشته اند.

سد و بندها و قنوات منطقه اوز، سد تاگاره، سد گلار، سد خاول، سد کهنِ خلیل، سد انوه یا داود فاریاب سنجی (کامیاب) فاریاب ریاحی، فاریاب سنجی در جنوب اوز از سد انوه تغذیه میشده تا شمال شهر ادامه داشته علاوه بر تأمین آب نخلستان یک آسیاب آبی را هم می چرخانده آثار آن قابل مشاهده است.

زبان مردم اوز دنباله زبان فارسی جدید از شاخه عربی یا همان فارسی دری است که ریشه قدیمی تر آن به زبان پهلوی ساسانی یا فارسی میانه جنوبی می رسد.

آنچه مسلم است اینکه وجود آثار و بناهای به جامانده از قرون مختلف اسلامی در دل شهر و بقایای پیش از اسلام در اطراف آن تاریخی بودن منطقه اوز را اثبات می کند. با وجود این از شواهد موجود چنین برمی آید که قبل از دوران قدرت نمایی اوز آبادی های متعددی در منطقه اوز برقرار و رونق داشته است که بنا به دلایلی به تدریج متروک گردیده و بخشی از ساکنانشان به مکان اوز که از امنیت بالایی نسبت به دیگر آبادی های اطراف خود برخوردار بود مهاجرت کردند و به عنوان جزئی از اقوام و طایفه های اوز در سرنوشت آن سهیم گشتند.

ناامنی و ناآرامی های ناشی از حمله افغان ها به ایران و پیشروی آنها تا لارستان و هرج و مرج های داخلی که به دنبال زوال دولت صفویه ایران را به طورکلی فراگرفته بود مهمترین عامل این مهاجرت ها بوده است.

قریه های: خوشو، برزگو، تاگزو، تگرمه، تگزو، هوگزه، مربط، جغده، چدرو در نتیجه عوامل مختلفی مسائل امنیتی ساکنان و اهالی قریه های مذکور به اوز مهاجرت کرده و ساکن شدند. در دوره صفویه مرکز تجمع تعداد زیادی از ساکنان روستاهای اطراف گردید.

این زمان در واقع مقارن با شدت یافتن اختلاف های مذهبی و وارد شدن فشار بر اهل سنت بود. این وضعیت سبب قتل و غارت و فرار تعداد زیادی از اهالی مناطق تحت فشار به نقاط امن تر گردید و اوز یکی از جمله این مناطق بود و در این زمان با اندیشه و همت ریش سفیدان و بزرگان قوم و معتمدین اقدام به احداث حصار و دیوار محکم و برج و بارو و استحکامات مجهز گردید؛ محصور شد و در واقع به صورت یک قلعه درآمده و اطراف حصار تیر دو خندق عمیق و محکم حفاری و آب سد آن انداخته و افزون بر این برای ایمنی هرچه بیشتر شهر در گذرگاه ها و معابر از چهار سو نگهبان قهاری گماشته می شدند. وقتی بر ارتفاعات قلعه های دیده بانی احداث نمودند و بدین طریق شهر را حفاظ می کردند. وجود استحکامات گذشته از ایجاد امنیت و آرامش در جامعه نیز زمین هساز تحولات دیگری در اوضاع تجارت گشت.

پس از تکمیل دیوارکشی، اوز انبار سرمایه و ثروت تجار لار و قافله های بنادر جنوب گشت. چرا که امنیت حاکم بر فضای شهر از یکسو و هم پیمان شدن تجار با شیخ احمد مدنی معروف به سالار جنوب از سوی دیگر سبب گشت تا شهر از خطر چپاول و غارت یغماگران و طایفه های اطراف در امان بماند.

این عامل اگر چه زمینه رشد و تعالی مردم را فراهم کرد. اما بازتابی منفی نیز داشت و آن وضع مالیات سنگینی بود که اوز می بایست بپردازد. به دلیل رونق تجاری وجود ۱۷ کارخانه و کارگاه تفنگسازی (اسلحه سازی) تفنگ های ساخت اوز بسیار معروف و با کیفیت مشتریان زیادی از مناطق دور و نزدیک جلب کرده به شیخ نشین ها و عمان صادر می شد، مالیات مذکور به صورت سلاح، آذوقه و سرباز به حکومت وقت (افشاریه) پرداخت می گشت.

این فشارهای عامل به تدریج موجب نافرمانی اوز از دولت افشاریه و به دنبال آن لشکرکشی سپاه نادرشاه به منطقه و درگیر جنگ گردید.

سرانجام این ناآرامی ها با وساطت حاکمان محلی لار و اوز پایان و اوز متعهد شد که به همراه بلوکات از شیخ احمد مدنی رویگردان و مقادیر زیادی سلاح و سرباز و آذوقه به گماشته نادرشاه بپردازد. البته ناگفته نماند که اوز در قدیم چون در مسیر راه های ارتباطی منطقه از سیراف بوشهر و بنادر واقع شده بود از رونق اقتصادی و تجاری خوبی برخوردار بوده است.

وجود بازار بزرگ قیصریه در دوره قاجاریه و میدان های فعال در محله های مختلف، وجود کاروان سراها درون شهری و برون شهری عامل اقتصادی و شکل گیری بافت قدیمی شهر به خوبی نشان می دهد.

عوامل مؤثر در شکل گیری معماری

معماران قدیم در ساخت بناهای مختلف به عوامل گوناگون تأثیرگذار از جمله نوع آب و هوا و اقلیم خاص هر منطقه توجه فراوان داشتند. رعایت اصول سبب می شد تا بناها از نظر استحکام و دوام راحتی و آسایش فضا و تناسب زیبایی درخور توجه و تأثیرپذیر باشد.

معماران در مناطق گرم و خشک که اوز نیز از جمله اقلیم محسوب می شود به منظور کاستن گرمای زیاد محل شیوه های مختلفی به کار می بستند. ایجاد کوچه های تنگ و پیچ در پیچ و دیوارهای بلند خانه ها تا از تابش مستقیم خورشید کاسته و به ایجاد سایه کمک کند. نحوه ترکیب بناها به صورت درونگرا یا برونگرا جهت منازل نیز منطبق بر نوع آب و هوای هر منطقه می باشد. وجود بادگیرها در مناطق گرم و خشک که بر فراز خانه ساخته می شود تا با هدایت جریان هوا به داخل فضای خانه محیطی فوق العاده مطلوب و خشک فراهم آورد.

وجود سوبات در مناطق گرم و خشک در بعضی از گذرگاه ها و محله ها در نظر گرفته می شد. برای یک دورهمی محله ای و تجمع بعضی از افراد که شنیدن اخبار و رویدادها به گفتگو می نشستند.

میدان ها و لردهای قدیمی اوز

بافت قدیم اوز از اهمیت خاصی برخوردار بودند. به شرح زیر:

۱-لرد میدان ۲-لرد خون ۳- لرد مصلی ۴- لرد برکه ۵- لردگاه ۶-لرد درِ نامگذاری هرکدام از میدان ها وجه خاص خودش را داشت.

لرد میری وجود بناهای مسجد جامع و سکونت طایفه میران در این محل اعتبار مذهبی و سیاسی میدان را به خوبی حفظ کرده است.

لرد خون وجود فضاها در اطراف آن چند قصابی و مغازه که مردم مایحتاج خود را از میدان تهیه می کردند.

میدان مصلی همان طور که از نامش پیداست نمازگاه و محل ادای فریضه دینی بوده و تجمع اهالی به هنگام بروز خشکسالی در این مکان جمع و دعای طلب باران می خواندند.

لرد برکه به دلیل وجود تعدادی برکه در اطراف آن و چندین مغازه به این نام معروف شد.

لردگاه چون در انتهای شهر قرار داشت به همین نام معروف و محل تولید پاپوش و جوراب و گیوه و ملکی و شیوه کشی بود.

لرد درِ چون بیرون از شهر واقع بود به این نام معروف دارای چندین مغازه غذایی و ظروف سفالی بود.

مساجد

مسجد یکی از نمادهای اصلی پس از ظهور اسلام تأسیس مساجد بود. اولین مسجد با ابتکار حضرت رسول (ص) در مدینه المنوره به نام مسجد قبا ساخته شد. پس از آن این الگوی ساخت سایر مساجد در دنیای پهناور اسلام شد. گرچه مسجد محل عبادت مسلمانان به شمار می رود علاوه بر آن محل اجتماعات و تصمیم گیری و حتی استراحت و آسایش مسلمانان نیز بوده است.

مساجد تاریخی اوز- مسجد جامع اوز، مسجد جامع قدیم کهنه، مسجد شیخ ابی اسحاق روستای کهنه اوز و بقاء متبرکه.

یکی از نمادهای مردم و تعهدات آن ها به بزرگان و پیشوایان دینی و ارج نهادن به شخصیت آن ها پس از درگذشت بزرگان مفاخر آنان را مشخص تر و ارزشمندتر از دیگران قرار می دادند.

مردم اوز از قدیم به بزرگان و عالمان دینی ادای احترام کرده و به زیارت امامزاده و بزرگان می رفتند ناگفته نماند که مردم اعوذ به بزرگان و عالمان دینی پیر می گفتند.

۱- بقعه پیر اولیا الله در مرکز اوز و در لرد خون واقع شده ۲-پیر برزگو ۳-پیر چغده ۴- پیر سید شهدا ۵-پیر سلطو بیبی فخریه ۶- شیخ حاج احمد گپ ۷-شیخ حاج احمد فقیهی ۸- شیخ حاج محمد شریف ۹-پیر معلم کثیر ۱۰- پیر میر الیاس ۱۱-پیر زبید کثیر

* امنیت قلعه ها

مردم برای زندگی احتیاج به امنیت داشته و دارند. بنابراین مسئله حفظ جان و مال برای حکام و مردم بسیار مهم بوده و برای ایجاد امنیت و اجرایی کردن این موضوع پناهگاه های مستحکم طبیعی و را شناسایی و جان پناه های مصنوعی را ساخته تا از گزند دشمنان محفوظ بمانند. در اوز هم می توان به قلاعی که ساخته اند اشاره کرد.

۱- قلعه پرویزه در اوز ۲-زیردژ هود ۳-پسِ تنب هود در روستای هود ثبت شده ۲۳۴۶۵-۱۸/۶/۱۳۸۷ بهجامانده از دوران قبل از اسلام ۴- قلعه آسمن قلات (کاجی)۵- قلعه قلات فیشور ثبت شده ۱۶۶۸۲-۹/۱۰/۱۳۸۵ ۶-قلعه عبدالقادری فیشور دوره سامانی با وسط ۵۰۰۰ مترمربع به شماره ۲۳۴۱۶-۲۸/۱۲/۱۳۷۹ میراث فرهنگی.

قلعه پرویز که بر کوهی بزرگ و مدور بنا شده ۱۰۰ ارتفاع از زمین.

هیچ راه ورودی بر آن نیست مگر قسمتی از آن سکوی به ارتفاع ۳ متر با سنگ و ساروج و خشت ساخته و از آن سکو پله چوبی به دیوار به ارتفاع ۱۵ متر نصب شده است و می توانستند به سطح قلعه دسترسی داشته باشند.

وسعت این قلعه ۲۰۰ در ۳۰۰ متر محل حاکم نشین ۷۰ در ۸۰ مترمربع وسعت داشته است. آثار اتاق در اندازه های مختلف. آب انبار جهت ذخیره آب شرب، وجود چاه جهت تهیه آب ریخت ریز و آثار اتاق هایی برای دیگر ساکنین و همراهان و سربازان و نگهبانان به چشم می خورد.

این قلعه از روستاهای اطراف محافظت می کردند. فرماندهان سپاه نادرشاه در این قلعه برای مدتی در این قلعه استفاده می کردند. لوله توپخانه اش مدت ها در پای قلعه موجود بود که هم اکنون در موزه مردم شناسی حفظ نگهداری می شود.