بادگیر و اقلیم به قلم نویده رضائی

بادگیر باغ دولت آباد یزد در شمار زیباترین بادگیرهای دوره زندیه و قاجاریه با قدمتی ٢٧٠ ساله به عنوان بلندترین بادگیر جهان به حساب می آید. این بادگیر که نمونه ای از معماری دوره زندیه را داراست در سال ١١۶٠ هـ.ق توسط محمدتقی خان بافقی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شده است. بادگیر ارتفاعی به طول ٣٣ متر و ٨٠ سانتی متر دارد و از خصوصیات بارزش هشت ضلعی بودن آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین آن هدایت شود و پس از برخورد به سطح آب حوضچه زیر بادگیر، هوای خنکی در داخل آن ایجاد کند.

در کنار این بادگیر باغی شامل سه عمارت هشتی و سردر و تالار آینه نیز موجود است که بهشت آیین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی است. این باغ مدت ها محل اقامت کریم خان زند در یزد بود و از نظر طراحی در شمار زیباترین باغهای دوره زندیه و قاجاریه محسوب می شود.

منحصر به فردترین بادگیرها در ایران:

-بادگیرهای حفرهای خانه بروجردیهای کاشان

-بادگیر سه طبقه و چهارطرفه باغ صدری (نمیر) تفت

-بادگیر چپقی سیرجان

-بادگیر دو طبقه و هشت طرفه باغ امیر در طبس

-بادگیر دو طبقه و چهار طرفه خانه آقازاده در ابرکوه

-بادگیر دو طبقه با سطح مقطع دایرهای در کاخ چهل ستون سرهنگ آباد

-بادگیر باغ دولت آباد در یزد بادگیر هشت طرفه

تاریخچه بادگیر:

یافتن پیشینه دقیق بادگیرها کار دشواری است چرا که این سازه ها بلندترین قسمت بناها بودند و در هر ساختمان اولین نشانه های تخریب، در سقف بنا و بهویژه بادگیرها خود را نشان می دهد. کاوش های باستان شناسان نیز تاکنون راه به جایی نبرده است.

چرا که در یافته های آن ها از هر بنا جز دیوارهای پایینی و پایه های بنا، اطلاعاتی راجع به قسمت های بالایی بناها به دست نمی آید و یا اینکه اطلاعات ناچیزی حاصل می شود. پیدا کردن شواهد معماری مبنی بر قدمت بادگیرها در ایران قبل از اسلام یکی از دشواری های باستان شناسان بوده است. روف اولین شواهد موثق از وجود بادگیرها در فلات ایران را نمونه های قرن ١۴ میلادی مصادف ٨ هجری قمری می داند که یکی از آن ها در خراسان و ۵ نمونه در یزد موجود است.

این ها شامل نمونه هایی هستند که منافذ آنها در ٢ یا ۴ جهت قرار دارد.

اوکین قدیمی ترین بنایی را که بادگیر در آن دیده شده، مدرسه غیاثیه خرگرد در خراسان معرفی کرده این بنا در قرن نهم ساخته شده است.

در حالیکه در یزد چندین بنا شامل مسجد، آب انبار و تکیه از قرن هشتم به جا مانده که تاریخچه ساخت آن ها، آن گونه که سازمان میراث فرهنگی کشور مشخص کرده است به قرن هشتم مربوط می شود.

موارد کاربرد بادگیر:

استفاده از بادگیرها به طور عمومی در دو نوع از ابنیه رواج دارد:

١-آب انبارها

٢- خانه ها

آب انبارها:

در آب انبارهای شهری با توجه به در نظر گرفتن جهت وزش باد مناسب از تعدادی بادگیر که تعداد آنها تا هفت عدد در نوسان است، استفاده می شود. که در این حالت هر بادگیر با بادگیر مقابل خود به صورت کششی و مکشی کار می کنند. در آب انبارهای صحرایی به طور معمول یک بادگیر یک طرفه یا دو طرفه استفاده می شود. محل قرارگیری این بادگیرها در دور تا دور آب انبار و جهت آنها رو به باد مناسب می باشد.

خانه ها :

در مقوله خانه ها و محل قرارگیری بادگیرها به بررسی بادگیرهای خانههای شهر یزد میپردازیم. به طور عمومی بادگیرها محل قرارگیری بادگیرها با توجه به موقعیت تابستان نشین تعیین میشود و به همین دلیل اکثر بادگیرهای شهر یزد در ضلع جنوبی ساختمانها و بر روی ایوان تابستان نشین قرار دارد. البته موارد استثنایی چون خانه امامزادهای یزد را میتوان یافت که با توجه به قرارگیری تابستان نشین و زمستان نشین در طبقات بادگیر در ضلع شمالی خانه قرار دارد. اکثر این بادگیرها بادگیرهای چهار طرفه بلند می باشند.

بادگیر در کشورهای دیگر:

علاوه بر ایران این سازه (بادگیر) در برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه مانند:

* افغانستان

* پاکستان

* امارات متحده عربی

* اردن

* بحرین

* قطر

* عراق

* عمان

* سوریه

* کویت

* مصر

نیز ساخته میشد، اما با توجه به آشنایی ایرانیان باستان به ویژگیهای جریان هوا و شناسایی بادگیرهایی کهن در ایران، اختراع آن را میتوان به ایرانیان نسبت داد.

منابع:

مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی

https://www.sid.ir

شرکت راژه

https://razheh.com

گروه معماری بارسا کد

https://www.parsacad.com

بادگیر و اقلیم

نویده رضائی، دانشجوی رشته معماری

منبع: شماره بیست و یکم فصلنامه با پیام دانش اوز