برات یا حق اللیله

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی

آن شبِ قدر که این تازه براتم دادند

حافظ

فاطمه کمال نژاد*: سالها قبل در مورد رسمی که در اوز هست در مقاله‌ای تحت عنوان کودکان براتی نوشتم. در قسمتی از آن مقاله آمده است: ” در شهر اوز نیز رسم بوده است که در نیمه شعبان که بین این مردمان به ( برات) معروف است خیرات و صدقات فراوانی در این روز نذر کنند. کوزه های کوچکی به نام کوزک براتی ( کوزه های کوچک روز برات که بیشتر در گراش و لار ساخته می شد) پدر و مادرهای که کودکی  را از دست داده بودند آن کوزه ها را تهیه کرده و درونش را از شربت گلاب یا عرقیات معطر دیگر پر می کردند و برای شادی روح کودکشان آن را به دیگر کودکان هدیه می کردند.

شربت گوارا در پیکر سفالین کوزه دمیده می شد و هر که این کوزه کوچک را نظاره می کرد ناخودآگاه یاد این گفته می افتاد که:

خالی از خود بود و پر از عشق دوست

پس ز کوزه آن تراود کاندر اوست “.

همانطور که در آن مقاله هم ذکر شد؛ این رسم هنور هم در اوز به قوت خود باقی ست ولی به جای کوزکای براتی از لیوان های زیبا و جذاب استفاده می کنند.

اما آنچه مرا بر آن داشت که این نوشته را به رشته تحریر در آوردم رسمی به نام حق اللیله بود.

مدتی بود که در شبکه های مجازی گیفت های حق اللیله تبلیغ می شد که سفارش می گیرند و این گیفت ها تهیه می کنند و برای مشتری می فرستند. امروزها برای با کلاس دیده شدن به جای واژه هدیه از گیفت استفاده می شود.

در مورد حق اللیله تحقیق کردم. در بسیاری از شهرهای استان هرمزگان مثل بندرلنگه،  قشم، میناب و … رسم است که در شب نیمه شعبان کودکان لباس نو بر تن می کنند و گروه ، گروه به درب خانه ها رفته و با خواندن شعرهایی،  شیرینی و شربت و آجیل طلب می کنند و صاحبخانه می باید شیرینی‌جاتی که از قبل برای حق اللیله تهیه کرده است به کودکان هدیه دهد.

تقریبا رسمی شبیه (هبشی) رفتن بچه ها در اوز که در اعیاد فطر و قربان انجام می شود.

حق اللیله در امارات متحده عربی هم در شب نیمه شعبان برگزار می شود.  در اینترنت خواندم که در کشور امارات متحده عربی،  این جشن به عنوان بخشی از هویت ملی امارات محسوب می‌شود.

در قشم حق اللیله را ( هارگیس گردی) هم می گویند و جزئی از فرهنگ اصیل جزیره قشم است.  در قشم کودکان دختر و پسر بعد از نماز عصر با در دست داشتن کیسه هایی به درب خانه های همسایه ها مراجعه و تنقلات مختلف را جمع آوری می کنند.

در قشم این جشن اختصاص به طبقات فقیر و غنی جامعه ندارد بلکه درب همه خانه ها بر روی کودکان باز است و همه کودکان نابالغ در این جشن مشارکت دارند.

یکی از دوستانم که اهل قشم است برایم گفت که کودکش در حق اللیله به اندازه یک سال تنقلات جمع آوری کرده است؛ هر چند دوستم اغراق می کرد اما این گفته شاهد بر آن است که این رسم در بین مردمان قشم از جایگاه ویژه ای بر خوردار است و پررونق برگزار می شود.

در میناب حق اللیله را ( آرد گیز گردانی ) یا ( حق لیلی ) می گویند. در بین روستائیان میناب این رسم از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

مینابی ها با لباس نو و تهیه شیرینی های متنوع آماده حق اللیله می شوند. مردمان میناب خورشید روز چهاردهم شعبان که غروب کرد بعد از اقامه نماز ، گروهی با در دست داشتن آردگیز ( اَلَک) که در قدیم از برگ درخت نخل درست می شد.  به درب خانه همسایه،  دوست و اقوام مراجعه می کنند.  امروزه به جای (آردگیز ) از کیسه های پارچه‌ ای یا پلاستیکی استفاده می کنند.  درب هر خانه با صدای بلند آوای ( حق لیلی که وقتیشن) سر می دهند و از صاحبخانه می خواهند که شیرینی و شربتی که از قبل تهیه شده را برایشان بیاورد.  در میناب زن و مرد و پیر و جوان در این آیین شرکت می‌کنند و بر این باورند که حداقل باید به هفت خانه مراجعه کرد.

در سایتی بانویی از میناب نگاشته بود: ” نیمه شعبان در شهر ما و اینجا عید بچه هاست … اینجا بهش میگن حق اللیله… معمولا هر کسی که بچه ای داشته که فوت شده یا مرده به دنیا اومده یا جنین بوده حتما در این شب برای بچه ها بسته هایی مثل عکس پایین پر از شیرینی و خوردنی های مورد علاقه بچه ها تدارک میبینه و پخش می کنه … از قدیم رسم بوده بچه ها در این روز در خونه ها را بزنند و حق اللیله شون را بخوان “.

مطلب فوق دقیقا منطبق بر رسم برات در اوز است. والدینی که کودکی از دست داده اند با شربت از دیگر کودکان پذیرایی می کنند.

در بندرلنگه علاوه بر نیمه شعبان در ۱۵ و ۲۷ رمضان هم به کودکانی که طلب شیرینی می کنند; هدیه می دهند.

در خوزستان و بوشهر و کشورهای همسایه ، آیینی شبیه به حق اللیله یا برات خودمان برگزار می شود که این آیین در ۱۵ رمضان انجام می شود.

این مراسم گرگیعان یا قرقیعان نام دارد. نام های این مراسم در کشورهای همسایه متفاوت است. در کویت القرقیعان،  در قطر قرنقعوه،  در عربستان سعودی قرقیشون، در عراق ماجینا (به معنی ما آمدیم)، در عمان به نام قرنقشوه،  در بحرین به نام کرکاعون نامیده می شود.

قرقیعان یا گرگیعان به معنی و مفهوم ( در زدن) یا از ( قرهالعین) به معنی( نور چشم ) یا ( نور چشم رسول ) کنایه از میلاد مبارک امام حسن(ع) در ۱۵ رمضان دارد.

در بوشهر به قرقیعان ( گری گشو ) می گویند.  (گری) همان گره یا مشکل است و ( گشو) به معنی گشایش و رفع مشکل است. بنا بر اعتقادات و سنت، برگزاری و انجام مراسم (گری گشو) ، گشایش کننده مشکلات است. مراسم (گری گشو ) دو ویژگی خاص دارد.

ویژگی اصلی این مراسم آن بوده است که اجرای آن توسط کودکان انجام می گرفته است که این ویژگی چند سال است کمرنگ شده و افراد با سنین بالاتر هم در آن شرکت می کنند.

دیگر ویژگی این مراسم زمان انجام آن است که اوایل تا پاسی از شب برگزار می شود.

مادران کودکانی که در این مراسم شرکت می کنند چند روز قبل از پانزدهم ماه کیسه هایی را برای فرزندان خود می دوزند تا شیرینی و هدایایی که صاحب هر خانه به آنها می دهد را در آن جمع آوری کنند.  خانه زوج های جوان و خانواده هایی که تازه فرزندی به دنیا آورده اند در اولویت قرار دارند که شیرینی و هدیه متفاوتی با دیگر خانه ها دارند.

در قدیم در مراسم ( گری گشو ) پنبه دانه، تخم هندوانه،  کُنار و خارک به بچه ها می دادند که با شیرینی‌ های امروزی متفاوت است. جذاب ترین بخش مراسم برخورد دو گروه در حرکت است که کیسه های خود را روبروی هم بلند می کنند و نشان می دهند کدام گروه تحفه بیشتری جمع آوری کرده است.

گرگیعان در خوزستان هم به همان سبک و سیاق و با طراوت و تازگی برگزار می‌شود.

در خوزستان کودکان پس از افطار، لباس محلی می پوشند ( پسران دشداشه و دختران چادر عربی ). کیسه هایی را برای جمع آوری شیرینی، آجیل و .‌.‌. به همراه دارند. آنها به تک تک خانه ها می روند؛ در می زنند و با خواندن شعرهایی صاحبخانه را خطاب قرار می دهند و به جمع آوری عیدی و شیرینی می پردازند.

در شهر شادگان این آیین بسیار با شکوه برگزار می شود. در این شهر قبل از افطار در بازار غوغایی است.  همچون بازار شب عید،  بازار شلوغ است و مردمان مشغول خرید شیرینی و خوراکی برای پذیرایی از کودکان هستند که قرار است به خانه هایشان بیایند.  یکی از جذاب ترین رسومات در قرقیعان استفاده از پارچه های گل گلی و رنگی توسط دختران است.  در واقع پوشیدن لباسهای شاد با پارچه های گلدار را می توان نماد مراسم قرقیعان دانست.

در بیشتر وقتها در مراسم قرقیعان سفره های جذاب و دیدنی انداخته می شود.  این سفره ها با ظرف ها و سبدهای حصیری و سنتی تزئین می شود.  هرکدام از این ظرف ها پر از شیرینی و تنقلاتی است که به کودکان هدیه داده می شود.

آیین قرقیعان در شهریور ماه ۱۳۹۵ به عنوان میراث معنوی مردم عرب ایران به ثبت ملی رسیده است.

امید است با الگوگیری از ثبت ملی قرقیعان در راه ثبت ملی مراسم برات هم گام برداشته شود.

*:نویسنده، محقق و عضو خانه مطبوعات شهرستان اوز