بررسی جایگاه اخلاق زیست محیطی در برنامه درسی دوره ابتدایی ایران (قسمت اول)

فروغ هاشمی:

مدرس دانشگاه و دانشجوی دکترای فلسفه تعلیم و تربیت

چکیده:

اخلاق زیست محیطی، یکی از شاخه های فلسفه کاربردی است که با ارزش ها، باورها و گرایش ها سر و کار دارد و در بهترین حالت، می توان آن را یک فرایند اصول نهاد در نظر گرفت که به دنبال ارائه راه حل های اخلاقی برای مشکلات زیست محیطی از طریق پیوند علوم مختلف با گرایش های اجتماعات انسانی است. و این در حالی است که در خصوص اخلاق زیست محیطی و مشکلات محیط زیست، آموزش کافی به دانش آموزان دوره های ابتدایی داده نمی شود؛ و یا اغلب آموزش های ارایه شده، دارای نواقص جدی بوده و نتوانسته است موجب بهبود دانش و اطلاعات دانش آموزان در زمینه های محیط زیستی شود. همچنین، محدود سرفصل های آموزشی ارایه شده در دوره های ابتدایی، به تفکیک مکان های زندگی و شرایط جغرافیایی محیطی نبوده است که این امر خود بر ناموفق بودن این دوره های آموزشی در امر توسعه اخلاق زیست محیطی، اثرگذار است.

کلید واژه:

اخلاق زیست محیطی، دوره ابتدایی، کتاب های درسی، محتوای برنامه درسی

« فرهنگ طبیعت دوستی و حفظ محیط زیست را از کودکی آموزش دهیم

رسول اکرم (ص) فرمود:

هر مسلمانی که بذری بیفشاند یا نهالی بنشاند و از حاصل آن بذر و نهال پرنده‌ای یا انسانی یا چرنده‌ای بخورد، آن برای او صدقه محسوب شود»

مقدمه:

محیط زیست مانند ارگانیسم های زنده پیوسته در حال تغییر و تحول می باشد. و با توجه به روند افزایش جمعیت و توسعه روزافزون تکنولوژی در کشورهای در حال توسعه سرعت این تغییر و تحولات به طور چشم گیری در حال افزایش است. پر واضح است که این تغییرات محیط زیستی طرح های از پیش اندیشیده ای را طلب می کنند که توجه به آموزش و ترویج اخلاق زیست محیطی و توسعه رفتار شهروند زیست محیطی در این طرح ها امری مهم و قابل توجه می باشد (جعفری بهمن و خانیان، ۱۳۹۱).

امروزه فضاهای گردشگری و زیست بوم های طبیعی، ضرورتی اساسی در برنامه های توسعه پایدار یافته اند که این امر، حکایت از نقش این فضاها در تقویت وجهه فرهنگی- اجتماعی شهرها و کشورها دارد. به طوری که استفاده از محیط زیست در ابعاد گوناگون از جمله گردشگری، نه‌ تنها پدیده‌ای به سرعت در حال رشد است؛ بلکه از عوامل مؤثر بر توسعه و تأمین‌کننده ی مزایای مستقیم و غیرمستقیم بسیاری برای شهرها و کشورهای دارای پتانسیل های زیست محیطی بوده و امروزه به یکی از بزرگ ترین صنایع جهان تبدیل شده است. توسعه گردشگری و تفریحات مربوطه، از عوامل مؤثر در شکل دهی الگوی توسعه نواحی و تأمین کننده مزایای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی بسیاری برای میزبانان است؛ اما از طرفی دیگر، چنین رویکردی موجب پدید آمدن نگرانی ها و بیم هایی از تهدید و تخریب محیط زیست و میراث طبیعی، تاریخی و فرهنگی ساکنان محلی گشته است (صالحی و همکاران، ۱۳۹۱). به طوری که قرن بیست و یکم به عنوان دوره «بحران زیست محیطی جهانی» تعریف می شود و مسائل محیط زیستی و اجتماعی بی شماری به توانایی جوامع برای پاسخگویی مناسب و یا به چالش کشیدن حل این مسائل اشاره دارد. از طرفی، همانطور که این مشکلات زیست محیطی جهانی و بسیار پیچیده هستند، در ارتباط با یکدیگر و وابستگی متقابل بوده و حل آنها نیازمند اتخاذ رویکردی جدید در درک، نگرش، مدیریت رفتار و بهبود رابطه انسان با دنیای طبیعی است (شیلد ، ۲۰۱۶). حال آن که حفاظت از محیط زیست را نمی توان تنها بر عهده یک سازمان، یک تشکل و یا یک فرد گذاشت؛ این موضوع مسئله ای است که باید همه آحاد جامعه خود را نسبت به آن مسئول بدانند. در این میان، کشور ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی خود از اقلیم و شرایط زیست محیطی نادر و کم نظیری برخوردار است. برخورداری از طبیعت چهار فصل، وجود کوه‌ها، دشتهای حاصل‌خیز و دسترسی به آبهای قابل کشتیرانی در جنوب و شمال کشور از مواهبی است که می‌بایست برای آیندگان حفظ شود. اما آنچه که در حقیقت وجود دارد با وضعیت مطلوب فاصله بسیار زیادی دارد. با یک نگاه و بررسی ساده می‌توان دریافت تمامی شاخه‌های محیط زیست در ایران (اعم از محیط زیست طبیعی، محیط شهری و …) در وضعیت چندان مطلوبی به سر نمی‌برند و وضعیت اسفناک سواحل شمال و جنوبی کشور و وجود انبوه زباله در تفرجگاه‌های کشور به خوبی این مطلب را نشان می‌دهد که دغدغه حفظ محیط زیست، هیچ‌گاه از دغدغه‌های اصلی مردم ایران نبوده است. در واقع وجود مشکلات متعدد در زمینه حفظ محیط زیست، معضلی است که تنها یک مقصر ندارد. از یک سو شهروندان بدون توجه به مسائل زیست محیطی به شکل دلخواه رفتار نموده و مسئولیت پذیر نشان نمی‌دهند؛ و از سویی نیز متولیان امر در زمینه فرهنگ سازی و توسعه اخلاق حفظ محیط زیست، آنچنان که باید و شاید برنامه‌ریزی ننموده و اقدامات لازم را انجام نداده‌اند. بدیهی است که در صورت رها نمودن وضعیت در شرایط فعلی، در آینده نه‌ چندان دور کشور با مشکلات بسیار عدیده‌ای در خصوص بهداشت محیط زیست روبرو خواهد شد که حل آنها در مقایسه با فرهنگ سازی و توسعه اخلاق زیست محیطی، به بودجه بسیار بیشتری نیاز خواهد داشت (اسماعیلی و همکاران، ۱۳۸۹). در تعریف، حفاظت از محیط زیست عبارت است از تلاشی که به منظور حفظ سلامتی محیط زیست انسان‌ و دیگر جانداران در سطوح شخصی، سازمانی یا دولتی، انجام می شود. در این راستا، با توجه به این که اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط زیست را وظیفه عمومی قلمداد نموده، و در برنامه چهارم توسعه اقتصادی- اجتماعی دولت جمهوری اسلامی ایران، مواد ۶۰ و ۶۴ به موضوع محیط زیست پرداخته و به وضوح بند الف از ماده ۶۴ نیز مسأله بهبود آگاهی عمومی نسبت به رفتار مشارکتی در دستیابی به توسعه پایدار زیست محیطی را مطرح می کند (صالحی و همکاران، ۱۳۹۴)؛ افزایش آگاهی عمومی و ترویج اخلاق زیست محیطی اهمیتی دو چندان پیدا می کند. بر این اساس، مشارکت و آگاهی شهروندان نسبت به مسایل زیست محیطی در حفظ بهداشت مکان های زیست محیطی بسیار مهم می باشد و هر گونه اقدام مدیریتی برای بهبود وضع موجود، نیازمند تمرکز بر این بعد و تا حدود زیادی تحت تاثیر اخلاق زیست محیطی قرار دارد. به طور کلی، بحران های زیست محیطی به ویژه در مناطق گردشگری یکی از مهم ترین چالش هایی بوده است که در قرن حاضر بشر با آن روبه رو است؛ و شیوه رویارویی با این بحران ها قطعاً در کیفیت زندگی نسل حاضر و آتی تعیین کننده است (بوئن رسترو و همکاران، ۲۰۱۱). به این منظور، بسیاری از دانشمندان برای کاهش بحران های محیط زیستی یا پیشگیری از آنها به راه حلهای فناورانه روی آورده اند. با این حال، برخی از آنها ضرورت برقراری ارتباط و تعامل جدید بین طبیعت و انسان و همچنین نیاز به یک فرهنگ زیست محیطی جدید را مطرح کرده اند، فرهنگی که بر اخلاق زیست محیطی استوار باشد (همتی و شبیری، ۱۳۹۴). از طرفی، بسیاری از مشکلات محیط زیستی ریشه در فقدان آگاهی و ضعف فرهنگی و اخلاقی در ارتباط بین رفتار انسان و طبیعت دارد (همتی و شبیری، ۱۳۹۴). بنابراین، در اولین قدم آموزش فرهنگ و اخلاق زیست محیطی به عنوان یکی از راهکارهای مطلوب برای چیره شدن بر چالش های زیست محیطی و دستیابی به توسعه پایدار زیست محیطی محسوب می شود (صالحی و همکاران، ۱۳۹۴). البته، این عمل در ظاهر بسیار ساده و قابل انجام به نظر می‌رسد، اما حقیقت این است که رفتار شهروندان در قبال محیط زیست و به طور کلی رفتار هر انسانی در برابر یک پدیده، تحت تاثیر فاکتورهای متعددی قرار دارد که در مباحث میان رشته ای مدیریت و روانشناسی، یکی از مبحث های مشترک رفتار شناسی است که این نگرش را می‌توان در حوزه حفظ محیط زیست نیز به کار برد. بر این اساس، تئوری پردازی در خصوص سیاست های آموزش زیست محیطی، برای مدیران شهری از اهمیت دو چندانی برخوردار است که می تواند به بهبود رفتار شهروندان در حفظ محیط زیست منجر گردد. به بیانی دیگر، اگرچه برنامه ریزی و اجرای سیاست های کلان اقتصادی و زیرساختی در بهبود وضعیت محیط زیست و کاهش آسیب های آن، لازم و ضروری به نظر می رسد؛ اما جنبه دیگری که برای کاهش این آسیب ها و اثرات منفی وجود دارد، به حوزه جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی مرتبط است که تنها از طریق آموزش مداوم و هدفمند محقق می شود. منظور از این جنبه، تمرکز بر اصلاح رفتارهای زیست محیطی و عوامل مؤثر بر آن است (صالحی و همکاران، ۱۳۹۱).

از آن جا که «اخلاق» از نظر لغوی جمع «خُلْق» و به معنای خوی، طبع، سجیه و عادت است؛ بنابراین در مباحث زیست محیطی اشاره به اخلاق و عادت های زیست محیطی ای دارد که الگوهای رفتاری را به وجود می آورد و تعیین کننده چگونگی استفاده مردم از فضاهای زیست محیطی است. پس طبیعی است که نحوه استفاده از فضاهای زیست محیطی در فرهنگ های مختلف، بر حسب الگوهای اخلاقی متفاوت باشد که لازمه بهبود و اصلاح این الگوهای اخلاقی، تمرکز بر سیاست های آموزشی است. بر این اساس، ماهیت و چگونگی سیاست های آموزشی در خصوص رفتارهای زیست محیطی به دو عامل اساسی اخلاق (رفتارها و هنجارها) و محیط (خصوصیات فضایی- مکانی) بستگی دارد که تمرکز بر رفتارها و هنجارهای اخلاقی زیست محیطی، طی سال های اخیر اهمیت بیشتری یافته است (صفوی و رضازاده، ۱۳۹۴). پس، بی تردید فراهم ساختن امکانات و تجهیزات پرهزینه گردشگری در محیط های زیست، هر چند بر مبنای اصولی ترین قواعد علمی پیاده شود؛ اگر بر مبنای آموزش، فرهنگ سازی و اصلاح اخلاق زیست محیطی نباشد، موفقیت چندانی را کسب نخواهد کرد (وارثی و همکاران، ۱۳۹۰). بنابراین، با توجه به آنچه که گفته شد، این مطالعه در صدد است تا به بررسی جایگاه اخلاق زیست محیطی در برنامه های درسی دوره ابتدایی ایران، بپردازد.

اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق

تبیین نظری یافته های پژوهش های انجام شده در ایران مبین آن است که به نظر می رسد که در کشور ما وضعیت محیط زیستی به سرعت به مرحله بحران رسیده و این در حالی است که در مقایسه با جوامع غربی، اخلاق و فرهنگ زیست محیطی در بین مردم متناسب با عمق فاجعه و بحران شکل نگرفته است. این تناقض بین بحران حفظ محیط زیست و رفتار شهروندان، به خوبی در مکان های گردشگری و تفریحی قابل ملاحظه است و نشان دهنده ضعف جدی اخلاقی در رعایت بهداشت محیط زیست مکان های گردشگری است. در این شرایط به نظر می رسد آموزش ارزش ها و هنجارهای اخلاقی و در کل آموزش رفتارهای اخلاقی زیست محیطی، بهترین گزینه برای ضرورت انجام یک پژوهش علمی در حوزه حفاظت از محیط زیست باشد. در واقع، با توجه به تاثیر و تغییرات فوری و اساسی حاصل از آموزش رفتار اخلاقی در حفظ محیط زیست (ساندرز و همکاران، ۲۰۰۶؛ ویلیوویت ، ۲۰۰۹)، مطالعه ویژگی های اخلاقی موثر بر مشارکت شهروندان در حفظ بهداشت محیط زیست و جایگاه این ویژگی های اخلاقی زیست محیطی در برنامه های درسی، در اولین گام از ضرورت اساسی برخوردار است.

-۱پیشینه تجربی مطالعات انجام شده پیرامون موضوع مورد تحقیق

* تحقیقات انجام شده در ایران

رمضان زاده و همکاران (۱۳۹۴) در پژوهشی با عنوان بررسی رابطه بین کسب دانش زیست محیطی با نگرش ها و رفتارهای محافظت از محیط زیست نشان دادند، آموزش موضوعات زیست محیطی، منجر به افزایش دانش و رفتارهای اخلاقی و فرهنگی حفاظت از محیط زیست می‌شود. نتایج تحقیقات مختاری ملک آبادی و همکاران (۱۳۹۳) حاکی از آن بود که آموزش نگرش اخلاقی زیست محیطی و آگاهی زیست محیطی بر رفتارهای زیست محیطی تأثیرگذار است و اینکه تأثیر نگرش اخلاقی زیست محیطی نیرومندتر از دانش زیست محیطی است. شبیری و همکاران (۱۳۹۲) در بررسی های خود گزارش کردند که بسیاری از مشکلات محیط زیستی ناشی از فقدان آگاهی و ضعف اخلاقی و فرهنگی، در ارتباط بین رفتار انسان و طبیعت است. علاوه بر این، آنها معتقدند که بحران محیط زیستی نیاز ضروری به یک مفهوم جدید از ارتباط بین طبیعت و انسان دارد، مفهومی که نگاهی خیرخواهانه و اخلاقی به محیط زیست داشته باشد و همچنین، آنها نیاز به سیاست های آموزشی مبتنی بر فرهنگ و اخلاق محیط زیستی جدید را مطرح می سازید. کمالی مهاجر و فراهانی (۱۳۹۱) در بررسی های خود نشان دادند که مصادیق ناپایداری مانند استفاده نامناسب از انرژی، بهره برداری بی رویه از منابع طبیعی، فقر، افزایش جمعیت، الگوهای نادرست تولید و مصرف، افزایش آلودگی ها عمدتاً مشکلات محیط زیستی محسوب می شوند. بنابراین، به اعتقاد آنان حفاظت از محیط زیستی جزء تفکیک ناپذیر توسعه پایدار به شمار می آید. آنها بر این باورند که آموزش فرهنگ و اخلاق محیط زیستی، عامل تعیین کننده رفتارهای افراد یک جامعه است و رفتارهای محیط زیستی نیز از این امر مستثنی نیستند. همچنین، به اعتقاد آنها امروزه مسائل محیط زیستی عمیقاً دارای مفهوم اجتماعی اند و درکل ریشه اخلاقی و فرهنگی داشته و با رفتار شهروندان پیوند ناگسستنی دارد که لازمه حل این مسائل، آموزش اخلاق و فرهنگ محیط زیستی است. پارساپور (۱۳۹۱) در بررسی های خود گزارش کرد، ظهور بحران محیط زیست در قرن بیستم موجب بازنگری انسان در اعتقادات و باورهایش شده است تا بتواند با اصلاح رویکرد و به تبع آن عملکرد خود، ادامه حیاتش را بر روی زمین امکان پذیر سازد. به اعتقاد وی، در این میان، از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران، تأثیر دین و آموزه های آن بر نگرش انسان درباره محیط زیست و نحوه عملکرد او انکارناپذیر است. همچنین، به اعتقاد وی برای مقابله با بحران محیط زیست لازم نیست یکسان سازی در ادیان صورت گیرد، بلکه راه حل موثرتر آن است که با بسیج جهانی، آموزهای ارزشمند در عرصه اخلاق را در مکاتب و ادیان گوناگون شناسایی و جمع آوری کرد و با ارائه و عرضه آن در مجامع جهانی، مقدمات آموزش و رشد و ارتقای جامعه بشری را در این زمینه فراهم آورد. بیدهندی و شیراوند (۱۳۸۹) در بررسی های خود نشان دادند، آموزش الگوهای فکری حکمت متعالیه از جمله عدم نگرش دو پاره به هستی و ارائه تفسیر واحدی از هستی و محیط زیست، نگاه احترام آمیز و مقدس به طبیعت و محیط زیست و دوری از تفکری جاهلانه که طبیعت را ماده ای صرف تلقی کند؛ تعاملی سازنده بین انسان و طبیعت شکل می دهد که به حفظ محیط زیست می انجامد. عابدی سروستانی و شاه ولی (۱۳۸۷) در بررسی های خود نشان دادند، ازدیاد دانش زیست محیطی و ارتقا عمل به اخلاق زیست محیطی در جامعه، از وظایف مراکز تعلیم و تربیت و از جمله دانشگاه ها و مراکز علوم دینی است و در این خصوص، به دلیل وسعت چند رشته ای و چندگانه بودن و همچنین زیست منطقه گرایی اخلاق زیست محیطی، پژوهش ها باید به صورت مستمر و پیرا رشته ای انجام شوند تا با کمک آن، به ارایه نظریه ها و رهیافت های مورد نیاز و همچنین، تدوین یک نظام نامه جامع اخلاق زیست محیطی، همت گماشت.

منبع: شماره پنجم فصل نامه با پیام دانش اوز