خمره های آبی شریان حیات می شوند

همانطور که عیان است، منشأ اصلی و هسته اولیه تشکیل تجمع های انسانی آب بوده است. خشکی آب و هوای بخش عمده ای از کشور ایران و عدم ریزش باران کافی در بیش از شش ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه ها و عدم دسترسی به آب و مشکلاتی از این قبیل، تمهیدات گوناگونی جهت تامین آب شیرین در فصول خشک سال احداث شده است.

گفتنی است برخی از آب انبارهایی که در شهرهای خشک و کم آب ساخته شده اند،اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه بوده اند. در بیشتر سرزمین های ایران در سه یا چهار ماه از سال آب آشامیدنی یافت نمی شود و اگر هم یافت شوند شوراند؛در برخی جاها همان آب شور هم خشک شده اند.

ذخیره آب برای زمان های خشکسالی و جنگ و خنک ماندن آب در تابستان ادله ای است که سبب احداث آب انبارها شده است.

آب انبارها یکی از عناصر شاخص در سکونتگاه های کویری از جمله مناطق یزد،کاشان و جنوب استان فارس که در حال حاضر تعدادی از آنها هنوز مورد استفاده قرار می گیرند.از معروف ترین آب انبارها،آب انبار دهان شیر لار،رستم گیو،شش بادگیر و آب انبار تکیه امیر چقماق در شهر یزد را می توان نام برد.در ایران قزوین را به نام شهر آب انبارها می شناسند که آب انبارهای زیادی مانند آب انبار سردار در آن وجود دارد.آب انبارها از جمله تاسیسات وابسته به قنات هستند.

اوز به عنوان یکی از شهرهای استان فارس،از میراث آب و هوایی و شرایط منطقه جغرافیایی آن مستثنی نبوده است.از این رو این شهر از وجود آب انبارها بهرمند بوده و جلوه های بصری و معماری این سازه ی سنتی بسته به نوع خلاقیت مردم منطقه احداث شده است.

آب انبارهای اوز ظاهراً از آثار دوران صفویه هستند که در دوران اخیر مرمت شده اند.مردم اوز که از خشکی و آب شور و تلخ به ستوه آمده بودند،آب انبارها که در زبان محلی به « برکه »مشهور است را در مسیر رودخانه های فصلی،راه های کاروان رو،سراشیبی ها،سراسر شهر و حتی خارج شهر احداث می کردند.برای ساخت درونی این برکه ها از سنک،گچ و ساروج استفاده شده و قسمت های بیرونی کاهگلی است.گچ به کاررفته در آن ها،گچ کوپال است که دارای دانه های درشت بوده و به شیوه ای قدیمی به عمل می آید.

هر برکه در اوز شامل ساختار شخصی می باشد: مخزن آب که عمق و قطر آن بستگی به بودجه و اعتبار واقف دارد.پلکان برای وارد شدن به آب انبار.حوضی کوچک به نام دست دره که قبل از ورودی برکه می ساختند تا آب ابتدا وارد آن شود و گل و لایش رسوب کند،سپس وارد برکه شود،سوراخ ورود آب.محل برداشت آب که به آن تی تَخ می گفتند.سقف برکه.شالوده یا قرص برکه.کاکل که از دور نشان دهنده ی برکه است.سردر همراه با کتیبه ای سنگی که نام سازنده و سال ساخت و… در آن درج می شود.سنگی تراشیده شده به نام دست انداز که در تی تَخ ها نصب می شدند تا مانع سقوط حیوانات و انسان به آب شوند و در نهایت سوراخ خروج آب.

قدیمی ترین آب انبار شهر اوز،آب انبار سَلَفی است که قدمتش به ۷۵۰ سال پیش یعنی دوره ی تیموریان می رسد ودر شمال شهر اوز قرار گرفته است.بزرگ ترین برکه نیز،برکه ملا محمد کراماتی است که مربوط به دوره ی افشاریه است.

برخی از آب انبارهای ایران باکتیبه ها و شعرهای مناسبتی و کاشی های معرق زینت داده شده اند.

آب انبار زیبای شیخ علی خان اسد آباد در شهر تاریخی همدان:

قدمت این آب انبار قدیمی مربوط به دوران صفویه عنوان شده است. این آب انبار به عنوان یکی از معروف ترین و بزرگ ترین آب انبارهای کشور بوده است که جز ۳۶ آب انبار مسقف کشور نیز محسوب می شود.برای رسیدن به کف این آب انبار همانند سایر آب انبارهای قدیمی ایران باید ۲۴ پله از کف بازار قدیمی پایین رفت.

فضای این آب انبار مستطیل شکل ساخته شده است و از ۵ طاق چشمه در هر کدام از طرفین مخزن که هرکدام مساحتی معادل با ۱۰ متر مربع دارند و ۵ طاق کژاوه ای شکل در وسط تشکیل شده است که جمعا مخزن بزرگی را به وجود آورده است؛ با گنجایشی که ۵۰۰ متر مکعب آب را در خود جای می دهد.در گذشته کتیبه ای با سنگ مرمر بر روی دیوار سمت چپ راهروی آب انبار نصب بوده است که تاریخ تعمیر بنا را به وسیله « قرامی غلام » در سال ۱۱۷۳  ه.ق نشان می داده است.

آب انبارها،که بخشی از هویت ایرانیان به شمار می روند،بیانگر دوراندیشی و ذهن خلاق گذشتگان هستند.خلق چنین اثر معماری و هنری زیبا و کاربردی به دست مردمان پارس درحالی بوده است که ساکنان مختلف زمین،حتی مناطقی که وفور آب در آن دیده می شده است،توانایی برای محار آب را نداشته اند.

شواهد و برسی های صورت گرفته بیانگر این موضوع است که کهن ترین آب انبارهای ایران با پیدایش نخستین تمدن های ایران همراه بوده است.

سبک معماری محلی و اُسلوب های وابسته به آب و هوای هر منطقه،سبب شده تا آب انبارهای ایرانی از نظر ساختار معماری و طراحی بایکدیگر متمایز باشند.

برای تعبیه منبع آب انبار در ایران از شکل های مکعب،مکعب مستطیل،هشت گوش،استوانه و مدور استفاده می شود.بخش عمده ای از منبع آب انبارها در زیر زمین سفت حفر می شود.این عمل به دو منظور صورت می گیرد:اول اینکه به کمک توده های خاک فشرده پیرامون منبع به میزان زیاد بر قدرت و مقاومت دیواره ها افزوده می شود و دیگر آنکه به کمک عایق طبیعی خاک دور منبع،از میزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگیری به عمل می آید.

فضای آب انبارها همچون غار تاریک است.این ویژگی سبب می شود شرایط زیستی میکروب های غیر هوازی که برای رشد و نمو خود نیاز به نور دارند،فراهم نشود و محیط تقریبا بهداشتی در آب انبار حاکم باشد.

به جرأت می توان آب انبارها را بخشی از جلال و در عین حال شکوه وصف نشدنی معماری سنتی ایران نام برد.این پدیده های انسانی شگرف و عام المنفعه،علاوه بر این که در گذشته جوابگوی نیازهای معیشتی انسان ها بودند،هم اکنون نیز شاهد هستیم که فوایدشان جاری و مستمر بوده است.

پراگندگی آب انبارهای ایران بسته به نیاز مردم و شرایط اقلیمی مناطق از ساری و گرگان گرفته تا طبس،نراق و اراک و یزد و فارس و سیستان گسترش یافته اند.

مقوله حفظ و نگهداری از منابع آبی چه در گذشته و چه درحال بسی مهم و تأمل پذیر بوده است.از این رو آب انبارها را می توان شاهکار معماری ایرانی دانست که در طراحی و ساخت آن باکمترین امکانات و بالاترین سطح علم و نوآوری برای نتیجه ای بکر و ماندگار استفاده شده است.نیت از ساخت چنین پدیده هایی این است که با محصور کردن بخشی از جبروت طبیعت و نگهداری از متاع گرانبهایی چون آب،از متاعب بشر کاست و آن را به کار گرفت.

همه ی ما در برابر این شاهکاری ها مسِئول هستیم و در این جا هم باز این جمله کلیشه ای که کاملا صحیح است صدق می کند: در حفظ آن کوشا باشیم.

پدید آورنده:حدیثه حسنی عارف