جایگاه و حقوق زنان در جامعه سیاسی از دیدگاه افلاطون به قلم فاطمه قاسمی

جایگاه و حقوق  زنان در جامعه سیاسی از دیدگاه افلاطون 

فاطمه قاسمی: مدرس دانشگاه آزاد اسلامی اوز

سخن از نقش و جایگاه زنان و برابری حقوقی با مردان در جامعه مسئله تازه که در قرن ما مطرح شده باشد نیست، و به قرن ها قبل برمی گردد زیرا این مسئله در کتاب جمهوریت افلاطون مطرح شده است. نقشی که  فعالین حقوق برابر در دوران حاضر نیز به مناقشه درباره ان ادامه می دهند.

مطابق گزارش ویل دورانت در تاریخ تمدن نگاه فرهنگ یونانی و هلنی نسبت به زنان نگاهی تبعیض گرا، محدود کننده و تا حدودی تحقیر آمیزبوده است.

دختران آتنی در خانه به تحصیل می پرداختند و بیشتر خانه داری و علوم مربوط به آن را فرا می گرفتند. با توجه به این فرهنگ دیدگاه افلاطون به نوعی  انقلاب و  نگرشی جدید به جایگاه زنان ان زمان ایجاد نمود.

بنا براین شاید از این جهت برخی از محققان افلاطون را به عنوان اولین طرفدار و یا مدافع حقوق زنان و  اولین نظریه پرداز فمنیسیم قلمداد میکنند .

هرچند فیلسوفان بعد او از جمله شاگردش ارسطو کاملا مخالف اوست و در باب زنان به سنت های متعارف یونانی و هلنی نزدیک تر است. ارسطو در کتاب سیاست زنان را شهروندان درجه دو به حساب میاورد و جایگاهی کمی بهتر از بردگان برایشان در نظر می گیرد ( بردگان از حقوق شهروندی برخوردار نبودند ). جایگاهی که زنان را در همه احوال تابع پدران و شوهران ازاد خود قرار می دهد و اختیاراتشان را در حد خانه داری و رسیدگی به کودکان و شوهرداری و مراقبت از منافع خانواده محدود می کند . این همان نگاهی است که بعدها بر سراسر قرون وسطی سایه انداخت و کتب متکلمان مسیحی و مسلمانان و فیلسوفان مشائی را اکنده از تجزیه تحلیل های تبعیض گرایانه مبتی بر تفاوت طبیعی زن و مرد نمود و به عنوان مبنایی برای تئوری حقوق طبیعی مورد استفاده قرار گرفت .

افلاطون در رساله جمهوریت کتاب پنجم به این مسئله می پردازد که زنان و مردان دارای استعدادهای مشابهی هستند و زنان می توانند همان وظایفی را عهده دار شوند که مردان عهده دار می شوند و از همان حقوقی بهره مند گردند که مردان بهره مند می گردند.

او در کتاب چهارم جمهوری زن و مرد را در تعلیم و تربیت برابر می داند و معتقد است زنان می توانند همپای مردان تا اخرین مدارج تعلیم تربیت را طی کنند و به شرط وجود شایستگی وارد آکادمی شوند به تحصیل فلسفه ایده الیسم مشغول شوند.

وی در همان کتاب در پاسخ به گلاوکن که از او می پرسد که ایا زنان فرهیخته و فیلسوف می توانند به مقام شهریاری برسند به صراحت میگوید روح در زن و مرد یکی است و هر زنی که به چنان درجه شایستگی رسیده باشد باید به شهریاری برسد و اگر مردی فلز وجودش پست باشد و نتواند در تعلیم و تربیت پیشرفت کند باید به حکم طبیعت گردن نهد و در مطبخ به کار شستن ظرف و رفت و روب خانه مشغول شود.

او حتی زنان را به ورزش و شرکت در مسابقات توصیه می کند و انرا برای سلامتی و تندرستی و تناسب اندام و طراوت روح و نشاط فکر لازم می داند و تاکید می کند حتی اگر زنی استعداد داشته باشد می تواند فنون رزم و جنگاوری بیاموزد و در نقشی که طبیعت و تربیت برای او معین کرده است به مدینه خدمت کند .

و به طور خلاصه افلاطون نقش و جایگاه زن در جامعه سیاسی را چنین برمیشمارد :

۱. زن از نظر افلاطون، انسانی است که مانند مرد، تواناییهای جسمانی و داده های طبیعی دارد، گرچه برخی تفاوتهای طبیعی میان آن دو هست. این تفاوتها به منظور حفظ نوع انسانی و بنیان حیاتی انسانی و سعادتمندانه و آگاهانه ایجاد شده است.

۲. ایمان افلاطون به برابری حقوق مرد و زن، به ویژه حق آموزش و انجام وظایف عمومی و مشارکت مثبت و سازنده در ساخت جامعه ای مثالی و نمونه، پایدار مانده است.

۳. اگر نظریات افلاطون را با ملاکهای زمان خودش یا اکنون مقایسه کنیم، تغییر اساسی نداشته است. وی در هر دو رساله تأکید دارد: زن نیمی از اجتماع است و اگر به وی امکان مشارکت سازنده در زندگی را به شکلهای ممکن ندهیم، جامعه، نیمی از توان و فعالیتش را از دست می دهد. از این رو در نظر افلاطون، زن یکی از عوامل پیشرفت است و می بایست به وی فرصت آموزش و انجام فعالیتها و وظایف عمومی را داد و نقش زن را محدود به حاملگی و زایمان و تربیت فرزندان نکرد.

۴. مقصود افلاطون از سخنانی که در باره زن گفته، فقط زن نبوده است. به عبارت دیگر: وی نخواسته است جامعه را از به حاشیه راندن زن باز دارد یا زن را از بردگی مرد برهاند، بلکه به چگونکی استفاده از زن در بنیان سیاسی و اجتماعی دولت، تا آنجا که ممکن است، اهتمام دارد. وی به رغم ناخشنودی از عواطف زنانه و گرایشها و انحرافاتی که پیامد آن است، تلاش داشت ثابت کند: اگر زن مصمم و با اراده باشد و دولت، به وی جرأت دهد و راهنمایی اش کند، می تواند بیشترین همتش را صرف خدمت فعالانه به اجتماع کند.

افلاطون در جمهوریت و قوانین تلاش دارد ساختاری نمونه برای به کارگیری تواناییهای زن در خدمت به جامعه بیابد و وی را از صورت سنتی دور کند، زیرا به گونه سنتی، زن مجبور خواهد بود پیوسته به ارضای شهواتش پرداخته، به دنبال عواطف زنانه اش باشد.

۵. گرچه در ارمانشهر گونه ای سوسیالیسم اقتصادی رواج دارد و مالکیت شخصی تقبیح و محدود میشود اما برای زنان حقوق اقتصادی و اجتماعی و مزایای برابر با مردان قایل است .

اما دو نکته در گفته افلاطون هست: یکی اینکه اعتراف می کند که زنان از مردان چه در نیروهای جسمی، چه در نیروهای روحی و دماغی ناتوان ترند، یعنی تفاوت زن و مرد را از نظر “کمی” اعتراف دارد هر چند مخالف تفاوت کیفی آنها از لحاظ استعدادها است.

افلاطون معتقد است استعدادهایی که در مردان و زنان وجود دارد مثل یکدیگر است. چیزی که هست زنان در هر رشته ای از رشته ها از مردان ناتوان ترند و این جهت سبب نمی شود که هر یک از زن و مرد به کاری غیر از کار دیگری اختصاص داشته باشند.

افلاطون روی همین جهت که زن را از مرد ضعیف تر می داند، خدا را شکر می کند که مرد آفریده شده نه زن. می گوید: “خدا را شکر می کنم که یونانی زائیده شدم نه غیر یونانی، آزاد به دنیا آمدم نه برده، مرد آفریده شدم نه زن”.

دیگر اینکه افلاطون آنچه در موضوع بهبود نسل، پرورش متساوی استعدادهای زن و مرد، اشتراکیت زن و فرزند و غیره گفته همه مربوط است به طبقه حاکمه، یعنی فیلسوفان حاکم و حاکمان فیلسوف که وی آنها را منحصرا شایسته حکومت می داند.

چنانکه می دانیم افلاطون در روش سیاسی مخالف دموکراسی و طرفدار اریستوکراسی است. آنچه افلاطون در زمینه های بالا گفته مربوط است به طبقه آریستو کرات، و در غیر طبقه اریستوکرات طور دیگری نظر می دهد.

پی نوشتها:

الجمهوریه، فؤاد زکریا، ص۱۲۶ ـ ۱۴۰ -۲۹۹

 [تاریخ تمدن]، ویل دورانت، قسمت دوم مجلد دوم (حیات یونان)، ص۱۱۸ ـ ۱۱۹

افلاطون و زنان، ص۲۶

تاریخ العلم، جرج سارتن، ج۳، ص۳۶ ـ ۳۷

اوجست دییس، افلاطون، ترجمه عربی: محمد اسماعیل، ص ۱۰۸ 

منبع : فصل نامه باپیام دانش اوز